Soğan, insanların beslenmesinde binlerce yıldır kullanılan sebzelerden biridir. Çoğu tarihçi kuru soğan ve taze soğanın Milattan Önceki yıllardan beri insanlığın hayatında olduğu konusunda hemfikirdir. İklim şartlarına, tohum çeşitlerine, toprak özelliklerine ve yetiştirilişe bağlı olarak çeşitli türleri ortaya çıkmıştır.
İki yıllık bitkilerden olan soğan birinci yılında yumru, ikinci yılında tohum oluşturur. Sıkça tükettiğimiz bu sebzenin 100 gramının içerisinde bulunan besin maddeleri şu şekildedir:
Soğan, erken gelişme evresinde 10-12 derecelik serin havadan hoşlansa da baş bağlama ve baş büyümesi aşamalarında fazla sıcaklık olması gerekir. Baş bağlama döneminde 20-22 derecelik, başın büyümesi döneminde ise 24-28 derece sıcaklıklardan hoşlanır. Soğanın istediği gün uzunlukları ise çeşitlerine göre değişir. Örneğin erkenci denilen çeşitler ortalama 11 saatlik gün uzunluğuna ihtiyaç duyarken geççi çeşitler 14 saatlik uzunluğa ihtiyaç duyar.
Toprak isteği ise soğanın her çeşidinde aynıdır. Kumlu tınlı topraklar ile humusça zengin olan kumlu ve killi topraklarda en yüksek verimler alınır. Ekimden önce toprak hazırlığı yaparken özelliklere ve gübrelemeye dikkat edilmesi gerekir. Verimli ekim için gereken pH değeri ise 6 ile 6,5 arasıdır.
Soğan yetiştiriciliği 3 şekilde yapılmaktadır. Bunlar şu şekildedir:
Her türlü ekimden önce toprak hazırlığının tamamlanması gerekir. Topraktaki eksik olan vitamin ve minerallerin tamamlanmadan ekime geçilmesi hem zamanın hem de paranın boşa gitmesine sebep olur. Ayrıca ekim yapılacak toprağın humuslu, serin, kolay su tutan ve kolay işlenen topraklardan olması gerekir.
Ülkemiz başta olmak üzere dünyanın hemen hemen her ülkesinde yetişen birçok çeşitte soğan vardır. Soğanın en bilinen ve yetiştirilen çeşitleri ise şunlardır:
Soğan ekilecek olan tarla, sonbahar mevsiminde 15-20 santim arası derinlikte işlenir. Toprak, tırmık ile iyice parçalandıktan sonra bastırılır ve tohum ekilir. Soğan ekimi aşamasında kullanılacak olan tohum miktarı, tohum alınan yer ile birlikte kararlaştırılmalıdır çünkü ekimi yapılacak tohuma ve bölgeye göre değişkenlik gösterir. Elle serpme yöntemi uygulanarak ekim yapıldığında birimalana düşen tohum sayısı 1 ile 1,5 kilo arasında değişirken mibzer kullanılarak yapılan ekimde birim alana düşen tohum sayısı 350-500 gr arasındadır.
Ekim döneminde sıcaklığın 10-12 derece arasında olması gerekir. Sıra üzeri aralığı ise 20-30 santim arasında olmalıdır. Bitkiler 10 santime ulaştığında ise aralarındaki mesafeyi ayarlamak adına el yordamıyla kaydırma yapılabilir. Normal soğan çeşitlerinde 2-3 santim olması gereken mesafe, iri çeşitlerde 5-6 cm olmalıdır.
Tohum ekim derinliği oldukça önemlidir. İyi sonuç almak için 15-20 cm ara ile ekim yapılmalıdır. Ayrıca sıra üzerinde 5 ile 8 cm arasında mesafe bırakılmalı ve ekim derinliği de 1-1,5 cm arasında olmalıdır. Fakat bu sayılar ortalama sayılardır. Soğanın cinsine göre mesafeler de değişkenlik gösterebilmektedir. Örneğin arpacık soğan için iki soğan arasında 25 cm mesafe ırakmak ve sıra üzerini 10-12 cm olarak ayarlamak gerekir.
Ülkemiz, her mevsimin yeterince yaşandığı nadir ülkelerdendir. Bu sebeple de sebze ekim dönemlerinde çeşitlendirmeler olmaktadır. Örneğin Akdeniz Bölgesi için soğan ekim dönemi 15 Ağustos ile 15 Ekim arasıdır. Ülkemizin güneyinde soğan ekimleri genellikle Ekim ayında yapılırken kuzeyinde ise Eylül ayında yapılır.
Kısa gün (erkenci) soğan çeşitleri için ekim zamanı 10 Eylül ile 10 Ekim tarihleri arasıdır. Orta ve uzun gün (geççi) soğan çeşitleri içinse ekim dönemi Ocak, Şubat ve Mart aylarıdır. Arpacık soğan üretilmek isteniyorsa bu durumda ekim Şubat ve Mart aylarında yapılmalıdır.
Soğan çapalama, dikimden sonra 10-15 cm arasına ulaşan soğanda ilk çapalamayı yapmak gerekir. Bunun amacı ot alma ve toprağı kabartmadır. Bitkinin gelişimine göre en fazla 4 kez çapa atılması uygundur.
Soğan yetiştiriciliğinde sulama, bölgeden bölgeye değişiklik gösterir. Vegetasyon döneminde 450-550 mm arasında yağış alan mekanlarda eki yapılmışsa sulamaya gerek olmaz. Fakat bu kadar yağış almıyorsa 1-2 kez sulama yapmak ve yaparken de yağmurlama yöntemini kullanmak gerekir.
Baş bağlama döneminde ise sulama yapılmamalıdır. Fakat bu dönemden sonra, tam olgunlaşmaya erişinceye kadar haftada bir kez sulama yapmak gerekir. İki sulama arasındaki süre, toprağa ve iklim şartlarına bağlıdır. Olgunluk döneminde sulama kesilmelidir ve toprak kurumaya bırakılmalıdır. Toprağın mümkün olduğunca çabuk kuruması sağlanmalıdır.
Gübreleme, her bitki için oldukça önemlidir. Önceki hasatlardan sonra azalan toprak besinleri ya da toprağın yapısından kaynaklı olarak eksik olan vitamin ve mineraller, ürünlerin yetişmesini engeller ya da verimleri düşürür. Bunun önüne geçmek için gerek ekimden önce gerekse yetiştirilme dönemlerinde gübreleme yapmak gerekir.
Soğan ekilecek olan tarlaya ekim ile aynı yıla gelecek şekilde çiftlik gübresi verilmemelidir. Bu gübre ile ekim dönemi arasında bir yıl kadar süre olması gerekir.
Soğan ekiminde öncelikle toprağın yapısına dikkat etmek gerekir. Soğan toprak olarak killi-kumlu ve humuslu topraklardan hoşlanır. Ekim yapılacak olan tarla, sonbaharda 1-2 kez sürülmelidir. Orta derinlikte olan bu sürülme sonrasında toprak tezekli olarak bırakılmalıdır. Ekim mevsiminde ise toprağa diskaro ve tırmık geçirilmeli; kış döneminde don ve yağışlar ile bozulan tezekler düzenlenmeli ve ekim yapılmalıdır. Bu tarz bir toprak hazırlığı, İlkbahar mevsiminde ekim yapacak çiftçiler için uygundur. Eğer ki tarlanın bulunduğu bölgedeki iklim elverişliyse Sonbahar döneminde de ekim yapılabilir.
Uygulanması gereken soğan gübreleme maddeleri ve miktarları toprak analizleri sonucunda belirlenir. Önerilen azotun yarısı ve fosfor ile potasyum gübresinin tamamı ekim öncesinde açılan 8-10 santimlik derinliğe uygulanmalıdır. Kalan azot ise bitki 8-10 arasında yaprak çıkardığında uygulanmalıdır.
Soğan ekiminde dikkat edilmesi gereken, aynı tarlada üst üste soğan ekmemektir.
Soğana hangi büre atılır sorusu, soğan yetiştiricilerinin akıllarında yer eden sorulardandır. Pek çok sebze/meyveye göre daha az gübreye ihtiyaç duyan soğanın istediği maddeler şu şekildedir:
Dekar başına 4 ile 6 ton arasında baş soğan almak için uygulanması gereken gübre miktarları:
Soğan adı verilen tüm bitkilerin hasat dönemleri farklıdır. Örneğin taze soğan hasadı, soğanlar 2 santim çapına yaklaştığında yapılır. Kökleri yıkanır, üst yaprakları sökülür ve kullanıma hazır hale getirilir. Kuru soğanda ise hasat döneminden en az 1, en çok 1,5 ay önce sulama kesilir. Bunun amacı ise kuru maddenin artırılmasıdır. Kuru soğanın yaprakları sararmaya başladığında üst kısmı kırılır ve yatırılır. Yaklaşık 20 gün içinde soğanların dış yapraklarında kuruma meydana gelir. Bu esnada soğanlar sökülür. Ardından 5 ile 10 gün arasında süren “güneşin altında kurutma” dönemi başlar. Soğan artık kullanıma hazırdır.
Hasat döneminin tespit edilmesi her ne kadar zor olarak görülse de aslında oldukça kolaydır. Bitkinin toprak üstünde kalan kısımlarının yaklaşık 3’te 2’sinin kurumuş olması ve tarladaki bitkilerin yaklaşık %80’inin bu durumda olması hasat döneminin geldiğini belirtir. İşlemler, küçük tarlalarda elle yapılırken büyük tarlalarda makinelerden faydalanılır. Hasat edilen soğanlar tarlada kurutulabileceği gibi kurutma odalarında da kurutulabilir. Fakat tarlada, güneşin altında kurutmak daha sağlıklıdır. Eğer kurutma odaları kullanılacaksa o halde yığınların 30 santimi geçmemesine ve odanın sık sık havalandırılmasına dikkat edilmelidir.
Her meyve ve sebzenin üretim aşamasında yaşanabilecek problemler bulunur. Bu problemler genellikler hastalıklar ve zararlılarla ilgilidir. Toprağın ve bitkinin bakımsız bırakılması durumunda bunlar yaşanmaktadır. Soğan hastalıkları ve zararlıları da oluşabilecek olumsuzluklardandır. Soğanlarda oluşan hastalıklar ve zararlılar şunlardır:
Soğan yetiştiriciliği, tarlada ve serada olabileceği gibi evde de olabilir. Gerek saksıda gerekse damacanalar içinde yetiştirilen soğan, el emeği göz nuru, oldukça lezzetli sebzelerdendir. Evde genellikle yeşil soğan yetiştirilir fakat kuru soğan da sık sık ekilen sebzelerdendir. Bunun bazı püf noktaları vardır.
Adım 1
Soğanları 10-15 santim aralıklarla dikmeniz gerekir. Bu sebeple kullanacağınız saksı/şişe mümkün olduğunca uzun olmalıdır. Saksının zeminini toprakla kaplayın. Üzerini ince tabaka gübre ile kaplayın. Gübrenin üzerini tekrar toprakla kaplayın. Saksının yarısından biraz fazlasına kadar toprak doldurabilirsiniz. Bu aşamada dikkat etmeniz gereken nokta toprağa ve gübreye fazla bastırmamaktır. İkisinin de hava alması gerekir.
Adım 2
Soğanları sürgün yeri toprağın üstünde kalacak şekilde aralıklı yerleştirin.
Adım 3
Saksıyı doğrudan güneş ışığı almayan, 15-25 derece sıcaklık altına yerleştirin. Güneş ışığının güneş almamak anlamına gelmediğine dikkat etmelisiniz. Saksıyı gölge bir mekanda barındırabilirsiniz. 2 ya da 3 günde bir sulama yapmanız yeterli olacaktır. Sulama şekli ise sprey şişe iledir.
Havalar çok kurak değilse bu dönemde sulamayı bırakmanızı öneririz. Ortalama 1,5-2 hafta içinde taze soğanlarınız ortaya çıkacaktır.