Ülkemizin hemen hemen her bölgesinde yetiştirilmeye uygun olan dut, meyve olarak tüketiciye avantajlarından ve doğal yayılma alanlarından sağlıklı şekilde yararlanılamayan bir meyve türüdür. Aslında meyve olarak bakımı yeterince yapılsa çok fayda sağlayabileceği halde, birçok dut ağacı yalnızca kerestesinden faydalanmak adına kesilmiş ve yok edilmiştir.
Türkiye’de meyvesinden en çok fayda sağlayan dut türleri; kırmızı dut, beyaz dut ve karaduttur. Dut fidanları iklimsel açıdan çok fazla seçici meyveler olmadığından, ülkemizin hemen her şehrinde yetişebilmektedir. Birçok şekilde farklı formlara dönüştürülebilen dut meyvesi, en çok pestil ve pekmez yapımında kullanılmaktadır. Doğal yollarla yetiştirilmiş duttan yapılan pekmez ve pestiller, adeta şifa deposudur ve insan sağlığı için çok faydalıdır.
Ayrıca dut, sadece pestil ve pekmez yapılarak tüketilen bir meyve değildir. Bazı yörelerde sadece güneşin önünde bekletilip, kurutulduktan sonra tüketilmektedir. Brandaların serildiği damlarda kurumaya bırakılan dutlar, kuruma işlemi sonrasında elekten geçirilir ve kavanozlara doldurulur. Malatya ve Erzincan gibi illerde kurutulan ve kavanozlara doldurulan bu dut kuruları, kış aylarında çerez olarak kullanılmaktadır.
Dut ağaçları çoğunlukla bahçelerde, ev önlerinde, yol kenarlarında ve nadiren de olsa ticari amaçlı kullanılan özel bahçelerde yetiştirilir. Özellikle son yıllarda doğal beslenmeye rağbetin artmasıyla, buna bağlı olarak dut yetiştiriciliğine de talep artmıştır. Buda bazı dut türlerinin, kapama bahçelerde özel olarak yetiştirilmesini ortaya çıkarmıştır.
Dut fidanları, 15 m’ye kadar boyu uzayabilen meyve türleridir. Çok hızlı bir şekilde gelişirler.
Ağaç gövdesi kalın, dik ve kabuklu çatlak olup ağaç rengi gri kahverengi şekildedir. Kök kısımları etli ve kalın olsa da dut ağaçlarının dalları gevrek ve oldukça kırılgandır. Dut ağacı yaş aldıkça, kuvvetli yan kökler de gelişimini sürdürür. Bu sebeple de rüzgâra dayanıklı bir ağaç türüdür. Dut ağacı, Nisan ve Mayıs aylarında çiçeklenir. Çoğunlukla rüzgârda tozlaşma meydana gelir. Dut meyvesinin çiçek sapı üzerinde oluşan çiçek tomurcuklarının her biri, gelişimini tamamladığında dut meyvesini oluşturur.
Yumurtalıkların etrafını saran çanak yapraklar, zamanla etlenir ve dut meyvesini ortaya çıkarır. Dut meyvesi Haziran ve Temmuz ayında olgunlaşma sürecini tamamlar. Tohum toplama zamanı ise Temmuz-Ağustos aylarıdır. Toplanan 1 kg dut tohumunda, ortalama 450.000 adet tohum tanesi vardır. Küçük ve açık renkli olan dut tohumları yaklaşık 1-2 mm boyutlardadır.
Dut ağacı, ülkemizde sadece ipek üretimi için kullanılan bir ağaç türü değildir. Bu meyvenin daha birçok avantajı mevcuttur. Bu sebeple dut ağacına, sadece ipek böceğinin besin kaynağı olarak bakmak yanlış bir tutumdur. Dut yaprağı, küçükbaş ve büyükbaş hayvanlar için kuru ve taze olarak besin kaynağı olabilmektedir. Dut ağacının dallarından ortaya çıkarılan sırıklar çelik, fidan, aşı gibi yöntemlerde kullanılmaktadır.
Ayrıca çuval yapımı ve kâğıt üretiminde de dut kullanılır. Sert bir yapıya sahip olması ve budamaya dayanıklı olmasından dolayı oldukça değerlidir. Bununla beraber bazı müzik aletlerinin yapımında, mobilya, sandık ve araba tekerleklerinde de dut ağacının eşsiz güzelliklerinden faydalanılmaktadır.
Ayrıca süs bitkisi çeşitleri arasında dut bitkisi de bulunmaktadır. Besin değeri oldukça yüksek olan dut meyvesi, tüm vitaminleri de içerisinde barındırır.
Ülkemizde dutların tip özelliğine sahip olmamasından kaynaklı, ticari bahçe kurulması için yeterli dut fidanı çeşidi bulunmamaktadır. Dünyanın birçok ülkesinde de dut sadece ipek böceği yetiştiriciliği için kullanılmakta, meyvesinden harici şekilde yararlanılmamaktadır. Bu sebeptendir ki dut ağacı, dut yetiştiriciliği ve meyvesi hakkında yeterli bilgi yoktur. Türkiye’de gözlemlemek gerektiğinde, beyaz dut %97, karadut ve kırmızı dut ise yalnızca %3 oranda üretim ve tüketimde kullanılmaktadır.
Ayrıca Türkiye’de hasat zamanı toplanan dut meyvelerin %70’i pekmez yapımında kullanılmaktadır. Geri kalan %10’u köme yapımında, %3 pestil yapımında, %4 kuru dut şeklinde, %5 anlık tüketim, %8’lik bir oran ise diğer üretim yöntemleriyle değerlendirilmektedir.
Dut fidanı yetiştirmek istendiğinde, tohumlar meyveden çıkarılır çıkarılmaz hemen toprağa ekilmelidir. Ya da tohumlar hemen kurutularak buzdolabında birkaç sene saklanabilir. Genel olarak çimlenme sorunu ile karşılaşılmamaktadır. Özel durumlarda karadut tohumlarının çimlenmesi için gibberelik asit uygulanabilir. Tohum yoluyla çoğaltmaya çalışmak, oluşabilecek açılımlardan kaynaklı pek tavsiye edilen bir yöntem değildir. Bu şekilde ekilen dut fidanının ağacı da geç gelişir ve geç meyve verir. Meyve kalitesi de diğer dut meyvelerine göre farklılık gösterebilir.
Taze tüketimi kadar işlenmiş dutun insan sağlığına faydası saymakla bitmeyecek kadar fazladır. Özellikle profesyonel olarak dut yetiştiriciliği yapılan bölgelerde dut pekmezi, pestil, cevizli sucuk, dondurma, sirke, meyve suyu konsantresi, dut ezmesi, ispirto gibi ürünler üretilmektedir. Bilhassa karadut suyu, son zamanların en sevilen ve tercih edilen içeceği haline gelmiştir. Aslında çok fazla alanda bulunmasına rağmen, meyvesi değil de ipek böcekçiliği yetiştiriciliği olarak kullanılması, dünyada dut meyve üretiminin kayıtlara geçmesinin de önüne geçmiştir.
Dut ağacının yaprakları, ipek böceğinin en sevdiği yiyecekler arasında yer alır. Dut, çok faydalı ve tercih edilen bir meyve olmasına rağmen yumuşak olması sebebiyle soğuk hava şartlarında muhafaza etmek de zor bir meyvedir. Bu sebeple, taze tüketimi sadece yeterince olgunlaştığı hasat zamanı mümkündür. Beyaz duttan farklı olarak karadutlar soğuk hava şartlarında bir ay kadar, derin dondurucu dolaplarda ise uzun vadede durabilmektedir. Bu durum karadutun sanayi alanında işlenip, farklı formlarda karşımıza çıkmasına da olanak tanımaktadır.
Dut fidanlarının büyütüldüğü ticari bir meyve bahçesi kurmak, uzun vade ve emek gerektiren bir iştir. Karadut meyvesinin büyüme serüveninin uzun yıllar aldığı düşünüldüğünde, bahçe olarak tesis edilecek yerin dikkatle seçilmesi gerekir. Ülkemizde ticari amaçla seralar halinde karadut meyvesi yetiştiriciliği yapılmamaktadır. Ama karadutun rağbet görmesi ve kapama bahçeler aracılığıyla bu meyvenin yetiştiriciliğini yapmak, cazip getiriler sunan bir fırsat olabilir.
Fidan dikimi sonrası, bir karadutun yeterli olgunluğa ve ticari getiriye ulaşması 7-10 yıl kadar zaman alır. Üretim ve maddi getiri karadutta uzun yıllar kesintisiz devam edebilir. Gençlikte budanmış ve en az 200-300 yıllık, hala verim sağlayan karadut ağaçları mevcuttur. Ancak bu noktada dut yetiştiriciliğini ticari olarak yapabilmek için doğru mevkide bahçe seçimi, hava şartları gibi dikkat edilmesi gereken noktalar vardır.
Dut meyvesinin tüketiciye sunduğu tüm avantajlardan verimli şekilde faydalanabilmek için, dut yetiştiriciliği hakkında yeterli bilgiye sahip olmak çok önemlidir. Ufuk tarım, meyve ve meyve yetiştiriciliği hakkında her konuda sizlere destek vermeye hazır.